افسردگی دوران کودکی؛ چه زمانی فرزندتان نیاز به کمک دارد؟

وقتی صحبت از افسردگی می‌شود، اغلب ذهن‌ها به سمت بزرگسالان می‌رود؛ اما واقعیت تلخ این است که افسردگی، مهمان ناخوانده‌ای‌ست که می‌تواند در سال‌های ابتدایی زندگی، یعنی در دوران کودکی هم سر برسد. افسردگی دوران کودکی، فقط یک غم زودگذر یا بداخلاقی موقتی نیست؛ بلکه یک اختلال روانی جدی است که اگر نادیده گرفته شود، می‌تواند آینده کودک را از روابط اجتماعی گرفته تا پیشرفت تحصیلی و حتی سلامت جسمی تحت‌تأثیر قرار دهد. از همین رو در این مقاله به بررسی کامل نشانه‌ها و دلایل بروز آن،روش‌های مؤثر در تشخیص و درمان قطعی و همیشگی افسردگی دوران کودکی خواهیم پرداخت تا  به‌عنوان یک والد، معلم یا مراقب، بتوانید آگاهانه‌تر عمل کنید.

علائم افسردگی در کودکان

افسردگی در کودکان و نوجوانان لزوماً همان جلوه‌ای را ندارد که در بزرگسالان دیده می‌شود. در بسیاری از موارد، به‌جای غمگینی آشکار، کودکان و نوجوانان دچار تحریک‌پذیری، عصبانیت یا حتی رفتارهای پرخاشگرانه می‌شوند. تشخیص این اختلال در سنین پایین می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، زیرا کودکان خردسال توانایی کافی برای بیان احساسات خود را ندارند، و نوجوانان نیز ممکن است به دلیل ترس از قضاوت یا طرد شدن، نشانه‌ها را پنهان کنند.

همچنین از آنجا که تغییرات رفتاری بخشی طبیعی از مراحل رشد کودک است، والدین و مراقبان گاهی در تمایز بین یک «مرحله موقتی» و یک مشکل جدی روانی دچار تردید می‌شوند. اما شناخت زودهنگام نشانه‌ها، گام نخست در مسیر درمان و حمایت از کودک محسوب می‌شود. بر اساس راهنمای آکادمی روان‌پزشکی کودک و نوجوان آمریکا (AACAP)، اگر مجموعه‌ای از علائم زیر برای بیش از دو هفته ادامه داشته باشد، می‌تواند نشانه‌ای از افسردگی بالینی باشد:

توجه به این علائم و گرفتن بازخورد از معلمان، مشاوران مدرسه و دیگر اطرافیان می‌تواند به شناسایی دقیق‌تر کمک کند. اگر کودک شما چندین مورد از این نشانه‌ها را دارد، مشورت با یک متخصص سلامت روان کودک، قدمی حیاتی در مسیر درمان و بهبودی خواهد بود.

علل اصلی افسردگی در سن کم

در حالی که رویدادهای استرس‌ زای زندگی، مانند طلاق، ممکن است زمینه ساز تشدید افسردگی باشد، این تنها بخش کوچکی از پازل است. بسیاری از عوامل دیگر از جمله ژنتیک نیز در ایجاد آن نقش دارند. عوامل مختلفی وجود دارد که می تواند به افسردگی دوران کودکی کمک کند، از جمله: 

↲ تغییرات هورمونی

عدم تعادل در برخی از انتقال‌ دهنده‌های عصبی و هورمون‌ ها ممکن است در نحوه عملکرد مغز نقش داشته باشد که می‌تواند بر خلق و خوی و احساسات تأثیر بگذارد و خطر ابتلا به افسردگی را افزایش دهد.

↲ عوامل محیطی

محیط خانه پر استرس، آشفته یا ناپایدار نیز می تواند کودکان را بیشتر در معرض افسردگی قرار دهد. طرد شدن و قلدری در مدرسه نیز ممکن است یکی از عوامل موثر باشد.

↲ سابقه خانوادگی

کودکان دارای اعضای خانواده که دارای اختلالات خلقی مانند افسردگی نیز هستند، در معرض خطر بیشتری برای تجربه علائم اختلالات افسردگی هستند.

↲ استرس یا تروما

تغییرات ناگهانی مانند جابجایی یا طلاق، یا رویدادهای آسیب زا مانند آزار و اذیت یا تجاوز نیز می تواند به احساس افسردگی کمک کند.

طبقه بندی افسردگی در دوران کودکی

عوامل موثر در بروز افسردگی دوران کودکی

افسردگی در کودکان می‌تواند ناشی از دلایل مختلفی باشد. برخی از این دلایل ژنتیکی هستند، یعنی کودک زمینه ارثی ابتلا به اختلالات روانی را دارد. اگر یکی از والدین یا بستگان نزدیک کودک دچار افسردگی یا اختلالات اضطرابی باشند، احتمال ابتلای کودک هم بیشتر می‌شود.

در کنار عوامل ژنتیکی، محیطی که کودک در آن رشد می‌کند نقش پررنگی دارد. زندگی در خانواده‌های پرتنش، تجربه طلاق والدین، سوگواری، فقر، بی‌ثباتی محل زندگی یا مهاجرت می‌توانند فشارهای روانی زیادی به کودک وارد کنند. تجربیات آسیب‌زای مستقیم مانند سوء‌رفتار فیزیکی یا عاطفی، آزار جنسی، یا احساس طرد شدن از سوی اطرافیان نیز از عوامل شناخته‌شده بروز افسردگی هستند. همچنین، کودکانی که از نظر شخصیتی درون‌گرا، حساس یا بیش از حد کمال‌گرا هستند، آسیب‌پذیری بیشتری در برابر فشارهای محیطی دارند. 

گاهی حتی شرایطی مانند افت شدید تحصیلی، نداشتن دوست صمیمی یا زورگویی همسالان در مدرسه می‌تواند آغازگر اختلال افسردگی در کودک باشد که باید نسبت به آن هوشیار باشید.

راه های تشخیص افسردگی در کودکان

اگر فکر می کنید کودک شما علائم افسردگی را نشان می دهد، یک قرار ملاقات با متخصص اطفال فرزندتان بگذارید تا در مورد نگرانی های خود صحبت کنید. قبل از رسیدن به تشخیص، کودک شما باید تحت یک ارزیابی فیزیکی و پزشکی جامع قرار گیرد. هر دو بیماری زمینه ای را که می تواند به علائمی که می بینید کمک کند را رد می کند. به عنوان مثال، مشکلات تیروئید، کم خونی و کمبود ویتامین همگی می توانند علائم افسردگی را تقلید کنند. در حالی که آزمایش خاصی برای افسردگی وجود ندارد، پزشک ممکن است از یک یا چند ارزیابی روانشناختی برای ارزیابی بیشتر نوع و شدت افسردگی که فرزند شما تجربه می کند استفاده کند.

چگونه با کودک افسرده ارتباط بگیریم؟

کودک افسرده، نیاز به دیده شدن، درک شدن و امنیت روانی دارد. نحوه ارتباط ما با او می‌تواند به روند بهبودی‌اش شتاب دهد یا برعکس، او را بیشتر در خود فرو ببرد:

1.  بدون قضاوت، به حرف‌های کودک گوش دهید. قطع نکنید، عجله نکنید، راه‌حل ندهید.
2.  فقط اجازه بدهید احساساتش را بیان کند. گفتن جملاتی مثل «این که چیزی نیست» یا «بچه به این چیزا فکر نمی‌کنه» فقط فاصله بین شما را بیشتر می‌کند.
3. برنامه‌ریزی منظم برای خواب، غذا و فعالیت‌های روزمره حس امنیت به کودک می‌دهد.
4.  از ابزارهای غیر کلامی مثل نقاشی، داستان‌نویسی یا بازی برای کمک به بیان احساسات استفاده کنید، به‌ویژه در کودکان کوچک‌تر.
5.  حضور فیزیکی و عاطفی شما، حتی در سکوت، برای کودک بسیار معنا دارد.
6.  کودک افسرده ممکن است عملکرد درسی یا رفتاری ضعیفی داشته باشد. تنبیه یا مقایسه با دیگران فقط حس بی‌ارزشی را در او تقویت می‌کند.
   

 افسردگی دوران کودکی خودبه‌خود از بین می‌رود؟

 برخلاف برخی باورهای نادرست، افسردگی در کودکان به خودی خود از بین نمی‌رود. در حقیقت، نادیده گرفتن یا دست‌کم گرفتن آن ممکن است باعث تشدید علائم، بروز مشکلات اضطرابی، کاهش عزت‌نفس، افت شدید تحصیلی و حتی افکار خودآزاری یا خودکشی در آینده شود. بنابراین اگر فکر می‌کنید کودک‌تان دچار افسردگی است، نباید منتظر «خودبه‌خود خوب شدن» باشید. مراجعه به روان‌شناس کودک، مشاوره با متخصص و پیگیری وضعیت روانی او اقدامی حیاتی است.

روش های کنترل و درمان افسردگی کودکان

افسردگی دوران کودکی اختلال روانی جدی است که اگر به‌موقع شناسایی و درمان نشود، می‌تواند رشد عاطفی، اجتماعی و تحصیلی کودک را مختل کند. روش‌های درمان قطعی افسردگی باید متناسب با سن، شدت علائم، شرایط خانوادگی و نیازهای روان‌شناختی هر کودک طراحی شود. این درمان‌ها معمولا ترکیبی از روان‌درمانی، مداخلات خانوادگی، و در موارد شدید، دارو درمانی هستند که در ادامه هر کدام را بررسی خواهیم کرد:

۱- روان‌درمانی (Psychotherapy)

روان‌درمانی بر پایه گفت و گو یکی از ارکان اصلی درمان افسردگی در کودکان است که به کمک روان درمانگر متخصص و با تجربه انجام می‌شود. چند نوع روان‌درمانی رایج برای کودکان را در ادامه عنوان کرده ایم:

درمان شناختی-رفتاری (CBT):

 این روش به کودک کمک می‌کند افکار منفی خود را شناسایی کرده و آنها را با افکار واقع‌گرایانه‌تر جایگزین کند. CBT در بهبود خلق، افزایش اعتماد به نفس، و کاهش رفتارهای اجتنابی بسیار مؤثر است.

درمان بین‌فردی (IPT):

بیشتر بر روابط کودک با دیگران تمرکز دارد و به بهبود تعاملات اجتماعی، کاهش تنش‌های خانوادگی یا مدرسه کمک می‌کند.

بازی‌درمانی (Play Therapy):

برای کودکان کوچک‌تر که توانایی بیان کلامی احساسات خود را ندارند، بازی‌درمانی روش موثری است. از طریق بازی، درمانگر به احساسات پنهان کودک پی می‌برد و به او در بیان هیجانات کمک می‌کند.

۲- آموزش و حمایت از والدین

نقش والدین در درمان افسردگی کودک حیاتی است. والدین باید آموزش ببینند که چطور با کودک افسرده رفتار کنند، چگونه از سرزنش، فشار بیش از حد یا بی‌توجهی پرهیز کنند و در عوض، فضایی امن و حمایتی ایجاد کنند. ۴ راهکار زیر به پیشنهاد دکتر علیرضا جباری برای والدین درگیر با این عارضه لیست شده است:

• گوش دادن فعال و بدون قضاوت
• تشویق کودک به بیان احساسات
• ایجاد برنامه روزانه منظم و حمایت از مشارکت کودک در فعالیت‌های مثبت
• همکاری با درمانگران و شرکت در جلسات مشاوره خانواده

۳- دارودرمانی (Medication)

در موارد نادر که افسردگی شدید است یا به درمان‌های غیردارویی پاسخ نمی‌دهد، ممکن است روان‌پزشک، داروی ضدافسردگی البته با دوز خیلی پایین و محدود برای کودک تجویز کند. داروهایی مانند SSRIs (مانند فلوکستین) در برخی کودکان مؤثر و نسبتاً ایمن گزارش شده‌اند. البته تجویز دارو باید کاملا تحت نظر روان‌پزشک کودک با دوز کنترل‌شده و بررسی منظم عوارض جانبی انجام شود.

۴- تغییر سبک زندگی

عادت‌های روزمره کودک تأثیر زیادی بر وضعیت روانی او دارند. توجه به این موارد می‌تواند روند درمان را تقویت کند:

• کم‌خوابی یا بی‌نظمی خواب می‌تواند علائم افسردگی را تشدید کند.
• رژیم غذایی متعادل و سرشار از ویتامین‌ها و امگا-۳ می‌تواند به بهبود خلق‌و‌خو کمک کند.
• فعالیت بدنی سبک مثل پیاده‌روی، بازی‌های گروهی یا شنا در بهبود روحیه بسیار مؤثر است.
• ارتباط بیش از حد با دنیای مجازی ممکن است احساس انزوا را تشدید کند و لازم است زمان استفاده از صفحه‌نمایش (موبایل، تبلت، تلویزیون) کاهش یافته و توسط والدین کنترل شود.

۵- پیشگیری از عود و پیگیری مداوم

درمان افسردگی نباید فقط به بهبود اولیه محدود شود. گاهی پس از پایان علائم، افسردگی ممکن است دوباره بازگردد. پیگیری منظم درمان، جلسات مشاوره دوره‌ای و آگاهی از علائم هشداردهنده بسیار مهم است.

روان درمانی

اگر فرزند شما افسردگی خفیف تشخیص داده شود، روان درمانی به عنوان اولین درمان توصیه می شود. برای نوجوانان مبتلا به افسردگی متوسط ​​تا شدید، تحقیقات نشان داده است که ترکیبی از روان درمانی و دارو درمانی بهترین کار را دارد. در روان درمانی، یک متخصص سلامت روان به کودک شما کمک می کند تا مهارت های مورد نیاز برای مدیریت علائم افسردگی خود را توسعه دهد تا بتواند هم در خانه و هم در مدرسه عملکرد خوبی داشته باشد. دو نوع روان درمانی به عنوان درمان انتخابی برای کودکان مبتلا به افسردگی شناخته می شود: 

• درمان شناختی رفتاری (CBT): با شناسایی الگوهای افکار و رفتار منفی و جایگزینی آنها با الگوهای مثبت به بهبود خلق و خوی کودک کمک می کند.
• درمان بین فردی (IPT): رویکردی که در آن درمانگران به نوجوانان کمک می کنند تا یاد بگیرند که چگونه با مشکلات رابطه ای که ممکن است به افسردگی آنها کمک کرده یا ناشی از آن باشد، رسیدگی کنند.

داروها

در شرایطی که راه حل اول پاسخگو نبود و وضعیا کودک همان طور باقی ماند و یا بدتر از قبل شد، ممکن است روانپزشک داروهای ضد افسردگی به فرد تجویز کند. البته مصرف دارو در سنین پایین باید با علم و آگاهی کافی به کودک تجویز شود تا عوارض منفی برای وی ایجاد نکند.

تکنیک های مقابله با افسردگی در سنین کودکی

برای موارد خفیف افسردگی، تغییر سبک زندگی اغلب می تواند راهی موثر برای رفع احساسات افسردگی باشد. چیزهایی مانند یافتن راه‌هایی برای مدیریت استرس، انجام تمرینات بدنی منظم، استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی و ایجاد یک سیستم حمایت اجتماعی قوی‌ تر می‌تواند به بهبود احساس کودک کمک کند. در زیر برخی از اقدامات پیشگیرانه وجود دارد که می توانید برای تشویق مهارت های مقابله ای سالم و حمایت از سلامت روان انجام دهید:

• در مورد اینکه چگونه مراقبت از بدن به ذهن کمک می کند صحبت کنید. توضیح دهید که چگونه خوردن غذای مغذی و ورزش زیاد برای سلامت روان آنها مفید است.
• مطمئن شوید که فرزندتان برنامه خواب ثابتی دارد. قبل از خواب دستگاه ها را خاموش کنید و مطمئن شوید که فرزندتان هر روز در ساعت مشخصی به رختخواب می رود و از خواب بیدار می شود.
• به فرزندتان کمک کنید تا بدون برنامه ریزی بیش از حد زمان، زندگی اجتماعی غنی داشته باشد. مسئولیت ها را تعیین کنید و به آنها برای مسئولیت پذیری پاداش دهید. 
• به فرزند خود بیاموزید که چگونه مشکلات را حل کند، احساسات خود را به روش های سالم مدیریت کند، و استراتژی هایی را توسعه دهد که به او کمک می کند تا با شکست و شکست کنار بیاید . در مورد سلامت روان خود نیز صحبت کنید و سالم ماندن را در اولویت خانواده خود قرار دهید. 
• در نهایت، این به سرپرستان بستگی دارد که تصمیم بگیرند از چه گزینه های درمانی استفاده کنند. برای والدین و فرزندان مهم است که خود را در مورد درمان و خطرات و مزایای بالقوه هر گزینه آموزش دهند.

کمک به کودکان افسرده…

افسردگی دوران کودکی اختلالی جدی است که نیازمند تشخیص و درمان به موقع است و خودبه‌خود برطرف نمی‌شود. والدین و مراقبان باید به نشانه‌های این اختلال حساس باشند و در صورت مشاهده علائم، حتما با بهترین روانپزشک متخصص؛ دکتر علیرضا جباری مشورت کنید تا کودک تحت نظر و درمان حرفه‌ای قرار گیرد. حمایت و مداخله به موقع، کلید بازگشت کودک به زندگی شاد و سالم است و آینده روانی او را تضمین می‌کند.