اختلالات رفتاری و هیجانی در کودکان + مدیریت رفتارهای پرخطر در کودک

کودکان نیز مانند بزرگسالان ممکن است با چالش‌های روانی و رفتاری روبه‌رو شوند. اما برخلاف بزرگسالان، آن‌ها اغلب نمی‌توانند احساسات و مشکلاتشان را به‌درستی بیان کنند؛ به همین دلیل اختلالات رفتاری و هیجانی در کودکان ممکن است مدت‌ها پنهان بماند. والدین و مراقبان در مواجهه با رفتارهایی مانند پرخاشگری، اضطراب شدید یا انزوا، ممکن است ندانند آیا این واکنش‌ها طبیعی است یا نشانه‌ی اختلال؟ در این مقاله، به بررسی دقیق اختلالات رفتاری و هیجانی در کودکان، علائم هشداردهنده، علل، روش‌های تشخیص و درمان می‌پردازیم تا بتوانید با آگاهی بیشتر، مسیر درستی را برای حمایت از کودک خود انتخاب کنید.

منظور از اختلال رفتاری و هیجانی چیست؟

اختلالات رفتاری و هیجانی به دسته‌ای از مشکلات روانی گفته می‌شود که بر احساس، تفکر و رفتار کودک تأثیر می‌گذارند و معمولا عملکرد اجتماعی، تحصیلی یا خانوادگی او را مختل می‌کنند. این اختلالات اغلب شامل پرخاشگری و عصبانیت مکرر کودک، اضطراب، افسردگی، بیش‌فعالی کودکان یا انزواطلبی باشند.

علائم رایج اختلالات رفتاری و هیجانی در کودکان

• نافرمانی مکرر و مقابله‌جویی با بزرگ‌ترها
• پرخاشگری کلامی یا فیزیکی
• بی‌قراری و بی‌توجهی شدید
• ترس‌های غیرمنطقی یا اضطراب مداوم
• افت عملکرد تحصیلی
• انزوای اجتماعی یا کناره‌گیری از هم‌سالان
• احساس گناه یا بی‌ارزشی

تفاوت بین اختلالات رفتاری و هیجانی چیست؟

عوامل تاثیر گذار بر ابتلا به اختلال رفتاری- هیجانی 

اختلالات رفتاری و هیجانی در کودکان می‌توانند ناشی از ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و روان‌شناختی باشند. سابقه خانوادگی اختلالات روانی، تنش‌های شدید در خانواده مانند طلاق یا خشونت خانگی، فشارهای تحصیلی، تجارب آسیب‌زای دوران کودکی مانند سوءاستفاده یا طردشدگی و حتی ناتوانی در برقراری ارتباط مؤثر با هم‌سالان از جمله مهم‌ترین عوامل افزایش‌دهنده‌ی ریسک ابتلا به این نوع اختلالات است که باید به عنوان والد یا اطرافیان کودک نسبت به آن هوشیار باشید.

چه زمانی باید نگران رفتارهای هیجانی کودک شد؟

اگر رفتار یا احساسات کودک به‌صورت مداوم و در محیط‌های مختلف از جمله؛ خانه، مدرسه و جمع دوستان باعث اختلال در عملکرد طبیعی او شود یا مدت‌زمان طولانی بیش از چند هفته ادامه داشته باشد، باید مورد بررسی تخصصی قرار گیرد. در وهله اول والدین مسئولیت اصلی توجه به رفتار کودک را داشته و در مرتبه های بعدی مربی و معلم ورزش و مدرسه و اقوام و آشنایان دورتر باید نسبت به علائم هشدار انواع مختلف اختلالات رفتاری گوش به زنگ باشند.

روند تشخیص اختلالات رفتاری و هیجانی در کودکان

تشخیص این اختلالات با ارزیابی‌های بالینی روانشناس کودک، مصاحبه با والدین، استفاده از چک‌لیست‌های استاندارد و در مواردی مشاهده مستقیم رفتار کودک انجام می‌شود و در این حین همکاری والدین و معلمین با نظارت بهترین روانپزشک در این فرایند حیاتی است.

۱. مصاحبه بالینی

روان‌شناس یا روان‌پزشک کودک با مصاحبه با والدین و کودک، اطلاعات اولیه‌ای درباره سوابق رفتاری، علائم کنونی، و عوامل محیطی به دست می‌آورد.

۲. مشاهده رفتاری

در برخی موارد، مشاهده مستقیم کودک در محیط‌هایی مانند خانه یا مدرسه به شناسایی دقیق‌تر رفتارهای مشکل‌ساز کمک می‌کند.

۳. استفاده از پرسش‌نامه‌های استاندارد

ابزارهایی مانند پرسش‌نامه CBCL یا TRF توسط والدین یا معلمان تکمیل می‌شوند تا تصویر دقیقی از وضعیت کودک ارائه دهند.

۴. آزمون‌های روان‌شناختی

آزمون‌هایی مانند تست نقاشی، آزمون‌های شناختی یا شخصیت‌سنجی برای ارزیابی عملکرد هیجانی، شناختی و رفتاری کودک به‌کار می‌روند.

۵. بررسی سابقه پزشکی و خانوادگی

در برخی موارد، سابقه ژنتیکی یا اختلالات نورولوژیک نیز مورد بررسی قرار می‌گیرند.

۶. ارزیابی‌های چند بعدی توسط تیم درمانی

گاهی لازم است تیمی متشکل از روان‌شناس، روان‌پزشک کودک، مشاور مدرسه و کاردرمانگر برای تشخیص دقیق‌تر همکاری کنند.

تشخیص اختلالات رفتاری و هیجانی در بزرگسالان

بسیاری از مشکلات در بزرگسالی ریشه در کودکی دارند؛ علائمی مانند نوسانات خلقی، اختلال در روابط و کنترل ضعیف هیجانات از نشانه‌های رایج اختلالات رفتاری- هیجانی بزرگسالان هستند. تشخیص این اختلالات در سنین بالاتر از طریق مصاحبه بالینی، بررسی سابقه زندگی فرد، آزمون‌های روان‌شناختی و در صورت لزوم تصویربرداری‌های مغزی انجام می‌شود، درمان نیز بسته به شدت و نوع اختلال، ترکیبی از روان‌درمانی و دارو درمانی خواهد بود.

محیط خانواده چه تاثیری بر اختلالات رفتاری کودک دارد؟

محیط خانواده مهم‌ترین بستر رشد روانی کودک است. شیوه‌های فرزندپروری خشن یا بسیار سهل‌گیرانه، نبود ثبات عاطفی، بی‌توجهی یا کنترل بیش‌ازحد می‌تواند منجر به بروز یا تشدید اختلالات رفتاری و هیجانی شود. فرزندانی که در خانواده‌ای با حمایت عاطفی و ارتباط مؤثر رشد می‌کنند، کمتر در معرض این مشکلات هستند.

روش‌های درمان و مداخلات لازم اختلالات هیجانی و رفتاری

درمان اختلالات رفتاری و هیجانی در کودکان تنها به دارو یا مشاوره محدود نمی‌شود؛ بلکه ترکیبی از رویکردهای علمی، رفتاری و خانوادگی است که بسته به شدت علائم و شرایط هر کودک انتخاب می‌شود. در ادامه، رایج‌ترین روش‌های درمانی را معرفی می‌کنیم:

۱. درمان شناختی-رفتاری (CBT)

CBT یکی از موثرترین روش‌ها برای درمان اضطراب، افسردگی، پرخاشگری و سایر اختلالات رفتاری است. در این روش، کودک یاد می‌گیرد افکار منفی خود را شناسایی و آن‌ها را با افکار منطقی‌تر جایگزین کند. همچنین آموزش مهارت‌های مقابله با هیجانات، کنترل تکانه و حل مسئله در جلسات درمانی گنجانده می‌شود.

۲. بازی‌درمانی (Play Therapy)

برای کودکان خردسال که توانایی بیان احساسات خود را به زبان ندارند، بازی‌درمانی ابزاری مؤثر محسوب می‌شود. این روش به درمانگر کمک می‌کند از طریق بازی‌های هدفمند، به درک بهتر دنیای درونی کودک برسد و به او کمک کند تا احساسات و نگرانی‌هایش را بروز دهد.

۳. آموزش والدین و مشاوره خانوادگی

رفتار کودک بازتابی از محیط خانه است. به همین دلیل، مداخلاتی مانند آموزش سبک صحیح فرزندپروری، افزایش مهارت‌های ارتباطی در والدین و مشاوره خانوادگی تأثیر بسزایی در بهبود رفتار کودک دارند. مشارکت والدین در روند درمانی اغلب نتایج پایدارتر و موفق‌تری ایجاد می‌کند.

۴. دارودرمانی 

در موارد خاص و شرایطی که اختلال بسیار شدید باشد یا با درمان‌های غیردارویی پاسخ کافی حاصل نشود، پزشک متخصص ممکن است داروهایی مانند داروهای ضد اضطراب، ضد افسردگی یا تنظیم‌کننده خلق تجویز کند. مصرف این داروها باید کاملا تحت نظر روان‌پزشک با تجربه انجام شود و همراه با سایر مداخلات روان‌شناختی باشد.

۵. آموزش مهارت‌های اجتماعی و مدیریت هیجان

کودکانی که دچار اختلالات رفتاری هستند، در برقراری روابط موثر با دیگران مشکل دارند. در این روش، کودکان یاد می‌گیرند چگونه احساسات خود را به شکل مناسبی ابراز کنند، با تعارض‌ها مقابله کنند، دوست پیدا کنند و در جمع بهتر رفتار کنند.

شیوه درست رفتار والدین با کودک هیجانی پرخطر

والدین در مواجهه با کودکانی که رفتارهای هیجانی یا پرخطر دارند، باید با درک، صبوری و آگاهی عمل کنند. شنیدن احساسات کودک بدون قضاوت، تشویق رفتارهای مثبت، و داشتن واکنش منطقی و ثابت نسبت به رفتارهای نامطلوب، به کودک کمک می‌کند تا بهتر احساسات خود را مدیریت کند. ایجاد نظم و چارچوب مشخص در خانه، همراه با حمایت عاطفی، الگوسازی مناسب و در صورت نیاز، استفاده از راهنمایی متخصصان، از مهم‌ترین اقداماتی است که می‌تواند رفتار کودک را در مسیر مثبت هدایت کند.

رشد سالم کودک با راهنمایی حرفه‌ای..

اختلالات رفتاری و هیجانی در کودکان، اگر به‌موقع و به‌درستی مدیریت نشوند، می‌توانند پایه‌گذار مشکلات عمیق‌تری در سال‌های بعدی زندگی شوند.بهره‌مندی از همراهی متخصصانی که در زمینه سلامت روان کودک تجربه بالینی دارند، می‌تواند روند تشخیص و درمان را دقیق‌تر و موثر تر کند. دکتر علیرضا جباری با تجربه تخصصی در حوزه روان‌پزشکی کودک،  نوجوا و بزرگسال از جمله پزشکانی است که با رویکرد علمی و تخصص دوم روان درمانگری به خانواده‌ها در این مسیر کمک می‌کند تا کودکانشان در مسیر رشد عاطفی و رفتاری سالم‌تری گام بردارند.